Op het eerste oog lijkt De Bezette Stad een haast cliché ansichtkaart van Amsterdam te worden, maar niets is minder waar. Onder de VVV-taferelen van de intocht van Sinterklaas en schaatsende mensen op de Amsterdamse grachten gaat een hoofdstad schuil zoals je die niet eerder zag. Dit is de verfilmde versie van de honderden struikelstenen die ons moeten herinneren aan de gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog. Met zijn zoektocht naar de Amsterdamse ziel maakt McQueen ons bewust van de aangrijpende historie achter tal van iconische gebouwen.
In ruim vier uur vertelt McQueen samen met zijn vrouw Bianca Stigter een duizelingwekkende hoeveelheid persoonlijke verhalen die zich afspeelden in de periode 1940-1945, iedere keer geïllustreerd met beelden uit het nu. Van heroïsch tot verwerpelijk, van verzetsstrijder tot collaborateur. Bekende namen als Hannie Schaft, Walter Süskind, en ja Anne Frank, komen voorbij. Niet-chronologisch trekken we van adres naar adres. Af en toe afsluitend met een enkel woord: 'gesloopt'. Het maakt De Bezette Stad tot een evenwichtig testament, mede door de monotone, zakelijke voice-over.
Met De Bezette Stad laat de maker van politieke films zoals Hunger en 12 Years a Slave duidelijk zien waar zijn hart ligt. McQueen geeft meerdere Amsterdamse (protest)bewegingen ruim baan, van de opvang van Oekraïense vluchtelingen op Amsterdam Centraal tot de klimaatmars van 2021. Vroeg in de film toont McQueen de lockdowntoespraak van Mark Rutte die in ons collectieve geheugen gekerfd staat. De dwarsverbanden die McQueen legt tussen de bezetting door nazi-Duitsland en de coronamaatregelen schuren aan tegen controverse, maar McQueen gaat nergens echt over de schreef.
Dat McQueen de onbevattelijke schaal van de Tweede Wereldoorlog weet te vangen, zit hem in die imponerende speelduur. Langzaam glijd je weg in de stroom aan overleveringen, en langzaam daalt het besef dat we het hier slechts over de stad Amsterdam hebben, een van vele bezette steden. Dat McQueen niet heeft willen afdingen op de lengte is meer dan begrijpelijk, al rekt het de spanningsboog wel tot het maximale. Vooral de slimme koppelingen houden het interessant, bijvoorbeeld het verhaal over een onderduikadres aan de P.C. Hooftstraat dat ondersteund wordt met beelden van een gebarricadeerde Emporio Armani-winkel.
Slechts enkele keren wijkt McQueen af van zijn sterk observerende statische beelden; een achterstevoren vertoonde dansrepetitie, een melancholische tramrit, een tocht door Amsterdam in coronalockdown. Zwevend door de verlaten stad, begeleid door een mysterieuze score en de camera spinnend om zijn as, overstijgt McQueen vakkundig clichématige avondklokbeelden. Toch heeft McQueen bijzonder weinig van dit soort trucage nodig. Hij zoomt in op de vreemde snuiters en paradijsvogels van de stad en creëert zo een rijk palet.
Als burgemeester van Amsterdam doet Femke Halsema meerdere keren haar intrede, onder andere met haar ontwapenende excuses voor het Amsterdamse slavernijverleden. Ook een ontroerend eerbetoon aan Peter R. de Vries springt eruit. Het maakt De Bezette Stad tot een gevat document over onze roerige samenleving van de afgelopen jaren. Een fascinerende ode aan een stad in beweging die met name bij Nederlanders, en specifiek Amsterdammers, een gevoelige snaar zal raken.
Na de anthologieserie Small Axe bewijst McQueen met zijn liefdesbrief aan de stad die hij al ruim twintig jaar zijn thuis noemt wederom tot de meest vindingrijke en geëngageerde filmmakers van zijn generatie te behoren. De release van de film valt in een tijd dat verbinding crucialer lijkt te zijn dan ooit. Zijn experiment levert in ieder geval een waardevol educatief document op voor toekomstige generaties. Een film die het Nationaal Comité 4 en 5 mei met open armen zal ontvangen, nu de laatste overleveraars van de oorlog ons ontvallen. En dat met geen enkel archiefbeeld.
