in Recensies
Update:
De nieuwe documentaire van politiek-regisseur Raoul Peck vertelt het verhaal achter de totstandkoming van George Orwells laatste roman '1984', het dystopische en profetische meesterwerk dat de Brit in 1949 voltooide. Via brieven en dagboekfragmenten reconstrueert Orwell: 2+2=5 de politieke ontgoocheling die leidde tot Orwells grimmige toekomstvisie van Oceanië, een totalitaire technocratie waarin burgers leven onder het alziende oog van Big Brother. In die grijze en eenzame samenleving beginnen de rebellerende protagonisten Winston en Julia een geheime affaire om aan de verstikking te ontkomen, tot ze worden gepakt.
2+2=5 opent met prachtige beelden van Jura, het afgelegen Schotse eiland waar Orwell zich in zijn nadagen terugtrekt om te schrijven. Eerst woont hij er met zijn vrouw, hun geadopteerde zoon en een varken dat steeds de keuken binnenloopt. Na het overlijden van zijn echtgenote blijft hij achter met zijn zoon, terwijl zijn gezondheid hard achteruit holt door tuberculose. In de schaduw van zijn naderende dood, omringd door ontelbare muggen, verwerkt Orwell de wrede realiteit van de oorlogen die hij meemaakte tot literatuur.
Zijn veelbewogen leven ontvouwt zich aan de hand van archieffoto's en dagboekfragmenten, voorgelezen door Damian Lewis. Zijn prettige stem laat je diep wegzinken in Orwells bespiegelingen over opgroeien in de lagere middenklasse, het Britse kolonialisme en de brute onderdrukking in Birma waaraan hij als overheidsfunctionaris zelf bijdroeg. Later sloot hij zich aan bij de Spaanse Burgeroorlog, gedreven door het ideaal van de revolutie. Langzaam groeit de Britse snob (zijn eigen typering) uit tot een politiek bewuste schrijver met taal als wapen.
Raoul Peck weeft drie verhaallijnen door elkaar. De eerste is Orwells veelbewogen leven: zijn politieke bewustwording, zijn gezondheid die hem telkens terug het ziekenhuis in werpt, en het moeizame schrijfproces. De tweede is de onheilspellende wereld van '1984' zelf: de totalitaire samenleving waar Big Brother iedereen in de gaten houdt, reizen verboden is, geschiedvervalsing aan de orde van de dag en liefde verdacht. Zelfs de taal Newspeak, een uitgehold Engels, beperkt het zelfstandig denken en geeft minder betekenis aan het leven.
De derde lijn plaatst Orwells waarschuwingen naast de ontwikkelingen van nu. Peck stapelt vele voorbeelden van propaganda, persoonsverheerlijking, vrijheidsinperking en machtsmisbruik op elkaar. Aan dispoten, dictators en corrupte regimes geen gebrek in deze documentaire, waardoor de parallellen vanzelf zichtbaar worden. De samenleving beweegt zich steeds meer richting Orwells 'toekomstloze toekomst'.
Diverse filmassociaties komen voorbij, zoals beide verfilmingen van 1984 en dystopische klassiekers zoals Fahrenheit 451 en Minority Report. Daarnaast verschijnen hedendaagse machtswellustelingen, zoals Trump, Poetin en Netanyahu, die net als de leiders van Oceanië ("War is Peace") grif slogans inzetten die het tegenovergestelde betekenen van wat ze suggereren. Hedendaagse voorbeelden liggen griezelig dichtbij Newspeak: "Israël staat voor vrede" (tijdens de genocide in Gaza), "speciale militaire operatie" (de invasie in Oekraïne) en "illegalen" (vluchtelingen).
1984 voelt akelig herkenbaar, als bewijs van Orwells opvallend scherpe vooruitziende blik. Onder Trump verschuift Amerika van democratie naar technocratie; de lijst met verboden boeken is inmiddels duizelingwekkend lang. Trump blijft zijn eigen herschrijvingen van gebeurtenissen naar buiten spuwen, gesteund door aanhangers die hem blind volgen - zelfs wanneer de feiten onmiskenbaar het tegendeel aantonen. Ze buigen mee met de versie van de werkelijkheid die hem het beste uitkomt.
Het systematisch zaaien van verwarring, met afbrokkeling van de waarheid tot gevolg, wordt verder aangewakkerd door sponsoren met eigen belangen. Talkshows vullen zich met voorgeschreven teksten die niets meer te maken hebben met kritische journalistiek. Trumps tirannie wordt straks niet eens meer ter discussie gesteld.
Wanneer de techmiljardairs ten tonele verschijnen, wordt het pas echt verontrustend. Meta huurt een factcheckorganisatie in met banden met 'white supremacists'. Zuckerberg reageert tijdens een hoorzitting stomverbaasd, alsof hij de basisprincipes van de democratie is vergeten. Elon Musk brengt ondertussen de Hiltergroet. In combinatie met wat Maria Ressa "the enshittification" van het internet noemde, én met een toezichtkapitalisme dat door digitalisering explosief groeit, komt een surveillancemaatschappij gevaarlijk dichtbij: een wereld waarin burgers nauwelijks nog waarde hechten aan privacy en autonomie.
Wie deze drukke en rijk gevulde documentaire ziet, ontkomt niet aan de indruk dat we in volle vaart afstevenen op een technocratie die alles ontdoet van betekenis. Een wereld zonder ruimte voor kunst, cultuur, literatuur of een taal die nog tot onafhankelijk denken uitnodigt.
2+2=5 vertelt het fascinerende verhaal van een schrijver die machtsdynamieken op een dieper niveau doorzag en ons met zijn laatste roman wilde waarschuwen. Het is een persoonlijk portret van een visionair die grotendeels alleen stond, maar zijn leven wijdde aan het ontmaskeren en analyseren van totalitaire structuren en hun manipulatie van de werkelijkheid. Tegelijkertijd toont de documentaire ons een verontrustend heden, waarin de wereld van 1984 allang niet meer zo fictief oogt en we ons op een gevaarlijk hellend vlak bevinden.
