Rembrandt van Rijn schilderde op aandringen van zijn vrouw Saskia een portret van een verzameling musketiers. Vol goede moed voltooide Rembrandt hiermee zijn meesterwerk, dat later beroemd zou worden als de Nachtwacht. Filmmaker Peter Greenaway is altijd gefascineerd geweest door de schilderkunst en schilders in het algemeen, en greep de mythes rondom meesterschilder Rembrandt van Rijn met beide handen aan. Het resultaat Nightwatching is een spannende en eigenzinnige film over liefde, geld en kunst.
Er zijn vier themas die ten grondslag liggen aan het fenomeen Van Rijn, zo legt Greenaway uit. Allereerst is er het geld: de schilder was extravagant rijk, maar toch eindigde hij financieel en sociaal geruïneerd. Hoe dit gebeurde blijft een vraag voor de historici. Nightwatching doet ook een duit in het zakje met een vrij plausibele verklaring: Rembrandt kwam terecht in een politiek web van intrige nadat hij speelse beschuldigingen had verwerkt in de Nachtwacht. Hij zou de afgebeelde edelen van een politieke moord hebben beticht. Zijn werk is in Nightwatching voorgesteld als een soort J'Accuse en vanuit die theorie worden op amusante wijze de talloze raadsels in het schilderij verklaard. Zo is Banning-Cocqs hand over Willem van Ruytenburchs buik bijvoorbeeld homo-erotisch beladen!
Ten tweede komen Rembrandts vrouwen nadrukkelijk aan bod: Saskia, Geertje en Hendrickje. Zijn tragische relatie met deze dames is al eerder stof geweest voor toneelstukken en boeken, maar Greenaway vertelt ons hier iets nieuws: eigenlijk was Rembrandt een tragisch figuur die ware liefde uit het oog verloor door lust en onmacht. De soapachtige taferelen, netjes verbloemd achter de ingewikkelde dialogen, komen op het volgende neer: Saskia was in feite meer een goed bevriende zakenpartner dan een echtgenote. Na haar dood botvierde Rembrandt zijn lusten op de wulpse Geertje en nadat hij op haar uitgekeken was, kreeg hij een ietwat treurige verhouding met de destijds veertienjarige Hendrickje. The Bold and the Beautiful is er niks bij.
Thema drie: het verraad. De Nachtwacht blijft boeien omdat er zoveel onverklaarbaars op het schilderij gebeurt. Wie lost dat schot? Wat doet die man die zo op Van Rijn lijkt op de achtergrond? Alsof het een CSI-aflevering betreft, analyseert Greenaway de context waarin het meesterwerk wellicht geproduceerd zou kunnen zijn. Een hele dikke knipoog staat echter voorop, aangezien zijn films altijd gaan over de constructie - en dus maakbaarheid - van geschiedenis.
Dat leidt naar thema vier: de kracht van het beeld. Greenaway vergelijkt in veel films de rol van filmer met die van schilder. Beiden leggen lichtinvallen vast op een zwart canvas om zo een verhaal te registreren. Enerzijds op doek, anderzijds op film. Wat Van Rijn zon briljante schilder maakt, is zijn vermogen om verschillende verhalen en motieven vast te leggen op één enkel doek. Ook de film houdt zich met dat idee bezig: de zeer minimale, theatrale setting lijkt in de verste verte niet op de historisch verantwoorde epen zoals Elizabeth: The Golden Age of Ridley Scotts Kingdom of Heaven. Nee: Greenaway bekommert zich niet om accuraatheid, want waarom zou je dat überhaupt nastreven als er én het budget niet voor is én je de periode niet zelf hebt meegemaakt? Een historische film is en blijft een spelletje van representatie, met de werkelijkheid heeft het weinig van doen. Gelukkig is Nightwatching toch nog esthetisch verantwoord. De prachtige shots, die aandoen als tableaux vivants, worden begeleid door stemmige klanken van de Italiaanse componist Giovanni Solamar (die vaste componist Michael Nyman vervangt). Een lust voor oog en oor is echter teveel eer, want Greenaway past een al iets te vaak beproefd recept toe.
Dit is meteen het voornaamste knelpunt: het is een vrij voorspelbare film, zowel inhoudelijk als in vorm gebeurt er te weinig verrassends voor de kijker die enigszins bekend is met het werk van Greenaway. Dat neemt niet weg dat Nightwatching een geschikte ingang is voor degenen die niet eerder iets van de filmmaker hebben gezien. En het moet gezegd worden, het verhaal is interessant, goed uitgewerkt en op gedegen wijze verwoord.
