Regisseur Sergei Loznitsa is er niet de man naar om het zijn publiek gemakkelijk te maken. Of zichzelf, trouwens. Een documentaire over een historisch onderwerp zonder dialogen of verklarende context, gefilmd in schokkerig zwart-wit: het is een wonder dat hij er een financier en (internationale) distributeurs voor vond.
De kijkers die zich niet laten afschrikken door de vorm en het onderwerp en die hun weg weten te vinden naar The Event, worden echter ruimschoots beloond. Deze documentaire is namelijk even boeiend als hij warrig en traag is. En dat is óók al een wonder.
Dit is er aan de hand: Loznitsa - geboren in de USSR, in wat tegenwoordig Oekraïne heet - wist de hand te leggen op het materiaal van een achttal cameramensen uit het huidige Sint-Petersburg. Zij werkten voor respectievelijk de St. Petersburg Documentary Film Studio en de langlopende serie Leningrad Cinema Chronicles toen in 1991 de omwenteling van communisme naar democratie plaatsvond. Een kritische periode lag tussen 19 en 24 augustus, toen hardliners uit de Communistische Partij een coup pleegden om de hervormingsgezinde president Gorbatsjov uit het zadel te wippen.
Die machtsgreep mislukte, mede omdat het volk in opstand kwam. In de grote steden kwamen hordes Russen op de been; woest omdat nieuw verworven vrijheden en rechten weer ingeperkt dreigden te worden. Het pleit werd beslecht in Moskou, met toekomstige leider Jeltsin die op een tank klom om het volk toe te spreken en Gorbatsjov die een overgangsregering instelde.
In Sint-Petersburg, dat toen nog Leningrad heette, werd ook volop geprotesteerd, en daarvan doet Loznitsa nu verslag. Letterlijk: want hij brengt het alsof het een actualiteit betreft, en geen geschiedenis.
Vandaar de warrigheid, de afwezigheid van context; van experts en ooggetuigen die met de kennis van nu naar die periode kijken. Loznitsa brengt ons met zijn onopgesmukte montage van archiefbeelden terug op straat, in het hart van Leningrad, waar de spanning langzaam het kookpunt nadert en escalatie onafwendbaar lijkt.
Door die aanpak wordt de kijker - vooral als diens kennis van de recente geschiedenis van Rusland niet al te diepgaand is - op hetzelfde niveau geplaatst als de mensen in de film.
Niemand weet precies wat er aan de hand is. Groepjes verzamelen zich om draagbare radio's, die de voornaamste bron van informatie zijn - als ze het tenminste doen. Wanneer ergens een stapel pamfletten wordt uitgedeeld, verdringt men zich om zo'n papiertje te bemachtigen. Sommige mannen verenigen zich en werpen barricades op, het gejoel dat dan opklinkt, zegt veel over de stemming die heerst. Men kijkt bang, bezorgd vanwege de tanks die de stad naderen, maar je ziet dat ze ook de vrijheid ruiken. Omdat de uitkomst onzeker is en er zoveel op het spel staat, is de spanning groot - zelfs al weet je wel dat de communisten uiteindelijk het onderspit delven.
De enige kunstgreep die Loznitsa pleegt - naast de zorgvuldige selectie van beeld, uiteraard - is dat hij het beeld af en toe op zwart laat gaan. Dan klinken fragmenten uit het Zwanenmeer, dat beroemde Russische ballet waarmee het Bolsjojtheater nog steeds furore maakt. En dat, zo horen we terloops, onafgebroken op de staatstelevisie werd uitgezonden toen het land in brand stond. Passender kan een 'score' bijna niet zijn.
Het is overigens niet de eerste keer dat Loznitsa zich van deze methode bedient. Twee jaar geleden ging op het filmfestival van Cannes de documentaire Maidan in première, dat eveneens op 'straatniveau' laat zien hoe een volksopstand verloopt - in dit geval in Oekraïne. Samen vormen de documentaires een huiveringwekkend tweeluik: over hoe een dictatuur verslagen wordt en hoe oude krachten decennia later weer dominant kunnen worden. Het is geen toeval dat we in The Event heel even een piepjonge Vladimir Poetin door het beeld zien schuiven, in de entourage van hen die dan de macht nog hebben.
