Heel wat liefhebbers van animatiefilms en -series waarderen het niet als je animatie een genre noemt. Ze hebben geen ongelijk: animatie is een medium. Ouders zullen hun kinderen immers niet blootstellen aan Ralph Bakshi's Fritz the Cat. Ook 'documentaire' is een breed begrip: er is niet één manier om er een te maken, er is niet één stijl. Architecton is wat sommigen een poëtische documentaire noemen. Wat getoond wordt is absoluut non-fictie, maar de film bestaat voornamelijk uit observerende beelden en laat geen mensen aan woord die iets komen uitleggen.
Een van de bekendste poëtische documentaires is Koyaanisqatsi, waarin geen woord wordt gesproken. Er zijn uitsluitend beelden - regulier, slow-motion en versneld - van eerst de natuur en daarna de stad en industrie, begeleid door muziek van componist Philip Glass. In Architecton wordt wel wat gesproken, maar minder dan een derde van de speelduur. Wat regisseur Victor Kossakovsky wil tonen is de weg van steen: van verborgen in de aarde naar constructie en vervolgens na afbraak daarvan weer terug naar de aarde. Volgens Kossakovsky "een uitzonderlijke reis", maar het is eerlijker de kijker te laten oordelen over deze ervaring.
Na te hebben geopend met een proloog verschijnt de laatste naam van de openingstitels pas in beeld wanneer de film achttien minuten bezig is. Dit is het tempo. Steen is het hoofdpersonage, maar er is ook een mens van vlees in bloed die aandacht krijgt: architect Michele De Lucchi. Het gros van de aan hem gewijde beelden draait om de bouw van een stenen cirkel in zijn achtertuin. Twee ingehuurde mannen leggen stenen in het gras, terwijl een toezichthoudende De Lucchi opmerkingen maakt over het weer.
De beelden maken indruk. Een droneshot dat langzaam wegbeweegt van een steengroeve laat, deels door het trage tempo, voelen hoe onvoorstelbaar groot die is. Een aanhoudend slow-motionshot van vallende rotsblokken na een explosie vertaalt hoe massief het allemaal is. Gepaard met de rustige, klassieke soundtrack zal Architecton voor sommige kijkers een meditatieve, grondende ervaring zijn.
De opening toont vervallen wijken. Later volgen beelden van ruïnes van een paar duizend jaar oud, waarvan sommige stukken nog precies zo staan zoals ze oorspronkelijk zijn gebouwd. Het roept een bekende vraag op: hoe kan het toch dat zoveel oude gebouwen nog steeds overeind staan, terwijl flats van nog geen honderd jaar oud worden platgegooid?
Die vraag wordt hardop uitgesproken in de derde akte, waarin de observerende beelden plaatsmaken voor een gesprek tussen De Lucchi en een collega-architect. Maar dat De Lucchi een oude, bebaarde Italiaanse architect is, betekent niet dat elke zin die over zijn lippen komt een intellectueel pareltje is. Sterker nog: je ziet de man zich inspannen om niet al te diepe gedachtes te verkopen als zware kost. Regelmatig lult de man maar wat. Zodra de cirkel in zijn tuin af is, zegt hij: "Dit is een magische cirkel, want hij heeft geen enkele functie."
Die uitspraak zullen sommige kijkers vast op de film kunnen betrekken. Want deze poëtische documentaire mag voor sommigen dan een genoeglijke ervaring zijn, het is evengoed niets nieuws. Niet het mijmeren over constructies die wel of niet de tand des tijds doorstaan, niet de beelden van steengroeves en de explosies daarin. Wat het meest raakt, is het beeld van wáár het puin van afgebroken nieuwbouw wordt gedumpt. Maar ook die zouden niet per se vijf minuten hoeven duren. Architecton is uitsluitend voor de liefhebber. En die zal niet teleurgesteld worden, maar ook niet overdonderd.
